نقد بدون پیش زمینه ی تحلیل، امکان پذیر نخواهد بود!

 به همین مناسبت هاشم کرونی با مجید خادم سرپرست گروه مولفان این شناختنامه، گفت و گویی داشته است که شما را به خواندن آن دعوت می کنیم:

***

درست از واپسین روز هفته هنر انقلاب اسلامی که ده عنوان اثر ادبی در  مرکز آفرینش های ادبی حوزه هنری انقلاب اسلامی استان فارس رونمایی شد تا امروز همه هم و غم دست اندرکاران این بخش از حوزه رساندن مجموعه ای از آثار فاخر به دو مقطع زمانی بوده است. نخست جشن های چهلمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی و دیگری هفته هنر انقلاب اسلامی سال پیش رو.

بحمدالله این تلاش ها در حال ثمر دادن است و یکی از گل های سرسبد این مجموعه آثار، جلد نخست از سری کتاب هایی است که ان شاءالله ذیل عنوان شناختنامه ی جامع داستان نویسان فارس  منتشر خواهد شد.

مجید خادم داستان نویس منتقد پژوهشگر و مدرس ادبیات داستانی در سال های اخیر تجربیات متعددی داشته است از تاسیس مدرسه داستانی حیرت تا سالنامه داستان حیرت و فصلنامه داستان شیراز اما شاید مهم ترین کار او تا به امروز همین کار باشد. کاری که خادم در راس یک تیم آن را به ثمر رساند تیمی که   و  نیز در آن حضور داشته اند.

شخصا به عنوان مدیر آفرینش های ادبی حوزه هنری فارس انتشار این اثر که از جمله معدود تجربه های موفق کار تیمی در پژوهش ادبی خارج از فضای دانشگاهی و مبتنی بر علاقه مندی قلبی بوده است را از جمله اتفاقات ارجمند حوزه هنری می دانم . به همین مناسبت مجید خادم که ذاتا کم حرف و دور از جنجال و هیاهو هست را به گفت و گویی فراخواندم پیرامون این اثر. از او و تیم همراهش صمیمانه سپاسگزارم و از شما که مهربانی چشم هایتان را نثار این سطرها می کنید.

■ چه  انگیزه ای سبب شد سراغ این موضوع بروید آیا بر اساس یک نیاز به این بحث رسیدید یا فی البداهه سراغ موضوع رفتید؟

???? واقعیت قضیه این بود که من برای انجام تحقیقی تلاش کردم اسامی تعدادی از داستان نویسان کشور را به همراه لیست آثارشان به دست بیاورم. آن جا بود که متوجه شدم به جز انگشت شماری داستان نویس مطرح، در مورد انبوهی از نویسندگان هیچ اطلاعی در دست نیست و اگر کار ارزشمند دکتر میرعابدینی در فرهنگ داستان نویسان ایران نبود، حتی نامی از آن ها هم وجود نداشت. این باعث شد که بیشتر دنبال کنم و به نتایجی برسم. دیدم هیچ آرشیو منظمی وجود ندارد و خب ضرورت وجود منابع اولیه و آرشیوها و موزه ها در مطالعات فرهنگ و هنر بدیهی هست.

■ این خلا چه تاثیری بر جریان امروزین ادبیات داستانی داشته است؟

???? اتفاقا این مساله سبب شد متوجه شو م ما در یک فضای تا حد زیادی بی هویت در حال خلق اثر هستیم چون به هر حال هنرمند در هر زمان و مکانی، به ناگزیر در انتهای خطی قرار گرفته که پیشینیانش ساخته‌اند. بدیهی است که درک و شناخت آن خط سیر، راهنمای حرکت اوست که خواه ناخواه ساخته و پرداخته¬ی بافت اجتماعی، سیاسی و فرهنگی خود است. هویت هنرمند بی درک بافت خاص او، مبهم و نامعلوم است و هر حرکتی، نقطه¬ی آغازی است که خود نقطه¬ی پایان حرکت پیش از خود بوده است. تمامی مطالعات گونه‌شناسانه و سبک‌ شناسانه در هنر و ادبیات، و هرگونه بررسی و تحلیل آثار، نیازمند درک اولیه¬ی پیش¬فرض¬های گفته شده خواهد بود.

■ فکر می کردید این کار چه تاثیری بر داستان نویسی امروز خواهد گذاشت؟

???? هویت دهی و روشن کردن خط سیر سنت ادبی و فرهنگی می تواند داستان نویسی یک جامعه ای را متحول کند. هرچند این مسئله سال های سال زمان خواهد برد.ما با گذشته ی خود، حتی گذشته ی بسیار نزدیک 150 ساله ی خود ارتباطمان قطع شده،

■ در ابتدا وقتی به سراغ تدوین شناختنامه رفتید مخاطب کارتان را چه کسانی تعیین کردید؟!

???? اگرچه کارهایی مثل این شناختنامه پیش زمینه ی هر تحقیق و پژوهش بعدی خواهد بود ولی من با این انگیزه اولیه سراغ این کار رفتم که مخاطبینم خود داستان نویس ها باشند و بتوانند به شکلی دقیق بدانند که سنت لااقل معاصر رسیده به آن ها چیست و چه راه هایی رفته شده و چه مسیرهایی گشوده شده. شاید بشود بر سرگردانی فائق شد.

■  معمولا در گذشته تاریخی ما تذکره درباره شعرا زیاد نوشته شده. آیا این کار در دسته تذکره ها جای می گیرد؟ وجوه تشابه و تمایز این دو را شرح دهید.

???? قطعا این کار تذکره هم هست اما فقط تذکره نیست. شاید بیش از دو سوم حجم این کتاب چیزی فراتر از تذکره نویسی باشد. ما تلاش کردیم تا علاوه بر زندگینامه و لیست آثار نویسنده، خلاصه ای از نقد و بررسی ها و تحلیل هایی که بر آثار او نوشته شده را هم جمع کنیم. بگذریم که در این راه دیدیم متاسفانه در مورد بسیاری، هیچ تحلیل و نقدی صورت نگرفته. این مسئله ریشه بسیاری از بحران های ادبی که امروز دچارش هستیم را روشن می کند.

■ موضع دید خودتان در مقام پژوهشگر چه بوده بی طرف یا نقاد و تحلیل گر؟!؟

???? پس از گردآوری مجموعه نظرات دیگران تلاش شد تا تحلیل مختصری نیز خودمان بر مجموعه آثار شخص بنویسیم. البته با دیدی انتقادی. در نهایت نمونه ای از آثار او را بیاوریم و تحلیل مفصل تری بر آن تک اثر اضافه کنیم. برای این کار از حدود 20 منتقد و تحلیل گر ادبیات داستانی کمک گرفتیم تا این کتاب بتواند راهنمایی هم بر تحلیل ادبیات داستانی معاصر باشد.

اگر به سوال قبلی شما بازگردیم در تذکره هیچ کدام از این ها نیست و به نوعی فقط با بزرگداشت و زنده داشت نام نویسنده طرف بوده ایم.

■ به این ترتیب می توان حکم داد که تحلیل، ستون اصلی این شناختنامه است.چرا وارد تحلیل شدید؟

???? آخر مگر شناخت بدون تحلیل هم حاصل می شود؟ شناخت عمیق منظورم هست و اگرنه شناخت سطحی که راهگشا نیست. و این کتاب قرار بوده شناختنامه باشد.

■  از افتادن در دام سوگیری واهمه نداشتید؟

???? سوگیری هم که در هر تحلیلی اجتناب نتاپذیر است. بی طرفی یا توهم است یا فریبکاری و یا ساده لوحی. بی طرفی وجود ندارد. ما فقط سعی کردیم که سوگیری مان تنها و تنها زیبایی شناختی باشد چون به هر حال با تحلیل هنر طرف بودیم. نسبت به نام و زندگی افراد هیچ سوگیری عمدی ای نشده اما در تحلیل آثار بیشتر فرم اثر و میزان تاثیرگذاری آن در سنت داستان نویسی معاصر مد نظر بوده.

■  نقد از جمله پاشنه آشیل های ادبیات امروز ما است. آیا این اثر در رفع این معضل موثر خواهد بود؟

???? قطعا. هرچند این کتاب اصلا ادعای نقد ندارد و ورود بهنقد را منافی اهداف پژوهشی تاریخی می داند اماد همه می دانیم که نقد هرگز بی پیش زمینه ی تحلیل امکان پذیر نخواهد بود. مگر می شود چیزی را تحلیل نکرد و مستقیم نقدش کرد؟

این کتاب تا حدود زیادی مواد اولیه ی نقد را مهیا کرده است و در آینده قطعا مورد توجه منتقدینی که می خواهند آثار ادبیات داستانی معاصر را نقد کنند قرار خواهد گرفت. هم از حیث اطلاعات اولیه ی آثار و نویسندگان و هم از حیث تحلیل هایش.

■  روی جلد نام یک گروه به عنوان مولف دیده می شود. چرا سراغ کار تیمی رفتید؟ مصائب و فواید آن چه بود؟

???? طبیعتا انجام همچین پروژه ای که حداقل 5000 صفحه در 6 جلد برای آن پیشبینی شده، از عهده یک نفر خارج است و خب من کارهای دیگری هم دارم. مجموعه ای کتب آموزشی و نظری در زمینه هایی که کمبود قابل توجهی وجود دارد در دست تالیف دارم  و کار اصلی ام هم که داستان نویسی است، خودش یک حال تمام وقت می خواهد.ناچاریم به کار تیمی. به علاوه اینکه کار تیمی از جزم اندیشی فردی جلوگیری خواهد کرد که در تحقیقی ادبی که خواه ناخواه جنبه های ذوقی هم دارد،امر اجتناب ناپذیری است.

■ تیم شما به همین نام های روی جلد خلاصه می شود؟!

???? ابتدا باید عرض کنم کار عاشقانه ی بی مزد و مواجب این چنینی به سختی بتواند گروه دائم و ثابتی داشته باشد. اما در باب این پروژه و سوال شما باید گفت گروه تقریبا 30 نفره ای را در کار دخیل کردیم که برخی در حد تنها یافتن کتاب و نامی همکارمان بودند و برخی چون صدیقه قانع و زهرا قادرپور که نامشان روی جلد هست، حداقل دو سال همکاری کاملی با طرحداشتند وبار زیادی از آماده سازی کتاب نهایی بر دوششان بود.

اما این هم باید گفته شود که حداقل از پنجاه شصت نفر کمک خواسته بودیم و اغلب دریغ کردند. هنوز هم که داریم جلد دوم را انجام می دهیم تیم ثابتی وجود ندارد و از دوستان به اشکال مختلف کمک می گیرم که در نهایت تیمی لااقل برای هر جلد وجود داشته باشد.

■  معمولا ادبیات کار فردی است آیا کار تیمی در پژوهش ادبی را به دیگران نیز توصیه می کنید؟

???? بستگی به توانایی های پژوهش گر خواهد داشت وحجم کار. بدون شک پژوهش تیمی نتایج شگفت انگیزی در پی خواهد داشت و امکانات و دیدگاه های تازه ای برای پژوهش گر ایجاد خواهد کرد.

■  آیا این شناختنامه نمونه مشابهی در جغرافیای ملی یا سایر استان ها دارد؟

???? با این حجم و ابعاد وگستره، قطعا نمونه ای وجود ندارد. نمونه های عمیق، فردی هستند و نمونه های جمعی، سطحی نگاشته شده اند.

■ از چه منابعی در تدوین کار بهره بردید؟ آیا به جامعیت منابعتان اطمینان دارید.

???? خب تلاش کردیم تا حد ممکن جامع باشد اما به هر طریق ما نه تنها با کمبود منابع، که با عدم وجود آرشیو های جامع منابع هم طرف بودیم. سعی کردیم تا حد ممکن منبعی نادیده گرفته نشود اما بی شک در این زمینه کمبودهایی هست. حتی در بخش منابع پایان هر فصل، لیست منابع را نه بر اساس منابعی که استفاده کردیم، بلکه بر اساس منابع موجود نوشتیم. هرچند بهتر بود که ارجاع مستقیم به منابع را هم در متن بیاوریم اما دیر به این فکر افتادیم و از جلد دوم قطعا چنین خواهیم کرد.

■  مبنای تاریخی تان و نسل بندی هایتان بر چه اساسی استوار است؟

???? ادبیات داستانی 140 سال اخیر ایران، نقطه¬ی آغازی بوده بر سنتی که امروزه می¬توان سنت داستان¬نویسی معاصرش نامید. کتاب پیش رو در پی ترسیم خطی است که سیر حرکت این سنت نزدیک را از ابتدا تا حال حاضر، نمایش می¬دهد؛ آن هم تنها در محدوده¬ی جغرافیایی-فرهنگی استان فارس. هدف، در قدم اول، گردآوری دستاوردهایی است که نسل-های متوالی داستان¬نویسان معاصر این خطه، به واسطه¬ی خلق آثار خود پدید آورده¬اند.

■ جغرافیای فارس در این مدت تحولات متعددی را پشت سر گذاشته است....

???? در طرح "شناختنامه ی جامع داستان نویسان فارس" چنان که هویداست، خود را محدود به داستان¬نویسان (و نه تمامی نویسندگان) محدوده¬ی جغرافیایی استان فارس در بازه¬ی زمانی 1250 تا 1400 هجری شمسی کرده¬ایم. البته با در نظر گرفتن این مسئله ¬که در سال 1327 بخش¬های هرمزگان و چهارمحال بختیاری، در سال 1339 بخش بوشهر و در سال 1346 قسمت¬های کهگیلویه و بویر احمد، از استان بزرگ فارس و بنادر جدا شده و استان¬هایی مستقل ایجاد کرده¬اند.

■ و نگاهتان به نسل بندی نویسندگان چه بوده است؟

???? در بازه¬ی 150 ساله¬ی مورد مطالعه در کتاب پیش رو، سیر آثار در پنج نسل متوالی تقسیم¬بندی شده است. جلد اول شناختنامه به 24 تن از پیشگامان این عرصه در نسل اول و آغازگران نسل دوم خواهد پرداخت(متولدین تا 1310 شمسی). و پیش¬بینی ما برای تکمیل این پروژه در حداقل 6 جلد خواهد بود. این 24 تن، داستان¬نویسانی بوده¬اند که به تمامی یا برخی از آثار داستانی¬شان دسترسی وجود داشت. و البته دور از انتظار نیست که در ادامه، به اسامی این بزرگان اضافه شود که طبعا در جلدهای بعدی شناختنامه به ذکر آن¬ها خواهیم پرداخت.

انتخاب 5 نسل هم بر اساس تغییرات بزرگی است که در این 5نسل قابل مشاهده است و بعد از تکمیل هر 5 نسل شناختنامه این مشهود خواهد بود.

■ آیا با کسانی نیز مواجه شده اید که اثرشان موجود نباشد؟!

???? بله بسیاری بودند که از آثار داستانی ایشان تنها نامی باقی مانده و متن آن¬ها یافت نشد؛ نام‌شان نیز تنها به مدد شهرت¬ آن‌ها در زمینه¬های دیگر باقی مانده بود. همچنین در این محدوده¬ی زمانی، بودند داستان¬نویسانی که ادبیات داستانی¬شان تماما به فرم و شیوه¬های کهن خلق شده و آثار داستانی عمدتا منظوم ایشان، در حیطه¬ی این مطالعه نگنجید.

■ اتفاقا این نکته که مجبور به انتخاب شده و عده ای از نظر شما در این دایره نمی گنجیدند بحث مهمی است . اساسا در پرداختن به نویسندگان چه ملاک و معیاری داشتید؟داستان نویس خصوصا در نسل های آغازین از نظر شما چه کسی بوده است؟

???? تنها ملاک ما داستان نویس بودن است و در نسل اول و دوم کسانی را داستان نویس دانسته ایم که لااقل یک اثر داستانی منتشر شده داشته باشند. فارغ از اینکه به این عنوان شناخته شده باشند یا خیر.

■ آیا سطح کیفی و ضعف و قوت آثار در قرار گرفتن افراد در دایره نویسندگان موثر بوده است یا خیر؟!

???? هر کس داستنان منثور مکتوبی داشته در این 150 سال مد نظر قرار گرفته. هیچ تعصبی در فرم آثار که مثلا حتما داستان کوتاه مدرن یا رمان باشد نداشته ایم وتمام کیفیات داستانی را در نظر داشته ایم. کیفیت هنری اثر نیز خارج از معیارهای انتخاب افراد بود و فقط در تحلیل ها اشاره ای به آن شده است. در سیر تاریخی و مطالعات تاریخ هنر، کیفیت زیبایی شناختی اهمیتی ندارد چون معیارهایش سیال ودائم در تغییر است. نگاه تاریخی باید جامع باشد و به معیارهای نسبی زمان و مکان های خاص در امور ذوقی اعتنا نکند.

■ بگذارید بی پرده بپرسم آیا ممیزی خاصی در افراد یا تحلیل آثار داشته اید؟

???? نه به هیچ عنوان. خود متن شناختنامه شاهد این مدعا است.

■  شما چند سال کارشناس ادبیات داستانی حوزه هنری فارس بودید چگونه شد که این کار در حوزه هنری شکل گرفت؟

???? چنین  کارهایی معمولا بی حمایت نهادها و ارگان ها امکان پذیر نیست. مخصوصا در نشر چون حجم کتاب ها بالا است ودورنمای بازدهی اقتصادی برای آن ها وجود ندارد. ارگان ها و نهادهای ادبی مستقلی که قدرت حمایت از چنین طرح هایی را داشته باشند هم متاسفانه در فارس وجود ندارد. در مورد دانشگاه ها و مراکز پژوهشی وزارت علوم هم که هیچ چیزی نگوییم بهتر است.دیگر جایی باقی نمی ماند. جایی مثل حوزه هنری هم که با بودجه عمومی کشور اداره می شود بالذاته نسبت به چنین کارهای فرهنگی عام المنفعه ای مسئول است و وظیفه دارد. اصلا تاسیس شده و بودجه می گیرد که چنین کارهایی کند. و برای ما نتیجه نهایی مهم بود. هزاران تغییر در سیاست ها و ارگان ها و دولت ها و... در طول زمان اتفاق می افتد  اما چنین آثاری باقی می ماند.

ضرورت وجود این کتاب به حدی بود که هیچ تفاوتی نمی کرد کجا و چگونه منتشر شود. خب خدا را شکر  شما به عنوان مسوول واحد آفرینش های ادبی حوزه هنری فارس و آقای پارسایی معاون فرهنگی وقت مجموعه، خودشان اهل هنر و پژوهش بودند و ضرورت مسئله را به خوبی درک کرده و بی دریغ از کار حمایت کردند تا هم اکنون در جال به نتیجه رسیدن است.

■  برای جلدهای بعدی چه ایده هایی دارید و ابعاد این کار در چند جلد بسته اید؟

???? به همین شکل ادامه می دهیم. فقط در جلدهای بعد در خود متن اصلی نیز ارجاع منابع را خواهیم آورد.6 جلد برای تا پایان 1400 قابل تصور است و برایش برنامه ریزی شده. البته از نسل سوم به بعد، معیار ما انتشار کتاب داستان مستقل از سوی نویسنده خواهد بود. چون امکانات و شرایط بافت جامعه از دهه 40 شمسی بسیار متفاوت بوده است.

■ در مصاحبه های ما معمولازندگی نوشت به عنوان سوال واپسین مطرح می شود. شما نیز در پایان این بحث برای مخاطبان ما بیشتر از خودتان سخن بگویید.

???? مجید خادم هستم. متولد 1363 شیراز، تا مقطع کارشناس ارشد پژوهش هنر درس خوانده ام و به عنوان نویسنده، منتقد و مدرس ادبیات داستانی وسینما فعالیت می کنم.

دبیری انجمن ادبی حیرت.مدیریت مدرسه داستان نویسی و شعر حیرت. دبیری جشنواره های کشوری "داستان کوتاه خلاقانه سال" و "نقد خلاقانه سال" و جشنواره استانی "داستان شیراز" را بر عهده دارم و در حوزه نشریات تخصصی نیز مدیر مسئول و صاحب امتیاز سالنامه سراسری تخصصی ادبیات داستانی "حیرت-داستان خلاقانه سال" و فصلنامه سراسری تخصصی ادبیات داستانی وشعر معاصر "داستان شیراز" هستم.

کتب منتشر شده ام عبارتند از:

مجموعه داستان "از حیرت تا گرسنگی" 1393 – نشر بوتیمار

رمان "کدامین گل به سر بسرشته تر" 1394 – نشر نوید

مجموعه داستان "حیرت اول-برگزیده آثار داستان نویسان جوان فارس" 1394 – نشر نادریان

مجموعه داستان "مناطیق جنگی" در مراحل نهایی نشر – انتشارات قهوه - 1397

کتاب جامع "مقدماتی بر کارکردهای روایی رنگدر سینمای داستانی" در مراحل نهایی نشر – انتشارات تیسا 1397

کتاب اول "درآمدی بر روش تجزیه و تحلیل داستان در ادبیات و سینما" در مراحل نشر

کتاب "مقدمه ای بر رنگ در سینما" در مراحل نهایی تالیف

*

گفت و گو: #هاشم_کرونی