نسبت و تناسب فرم و محتوا در شعر

🔻 خلاصه مبحث «نسبت و تناسب فرم و محتوا در شعر» ارائه شده در محفل شعر اردیبهشت

✍🏻 رضا طبیب زاده

محتوا در شعر، همان پیام است و فرم، چگونگی بیان آن.
در نگاه سنتی، فرم، ابزار و ظرف بیان محتواست. اما از دیدگاه فرمالیست‌ها، خود ظرف است که محتوا خلق می‌کند. مک لوهان درباره رسانه، معتقد است که خود رسانه (= فرم)، «پیام» است.
براهنی فرم را چیزی می‌داند که «شعر را در روبه‌روی خواننده نگاه می‌دارد».
توماس اسکریپکیوناس (۲۰۱۸) فرم را شامل چهار چیز می‌داند: واژه‌گزینی، ساختار نحوی و چینش کلمات و سبک نگارش، وزن و قالب، تصویرسازی.
احمدی و سلیمان‌پور (۱۳۹۹) بعد از بیان سه مفهوم «بافت»، «ساخت» و «فرم»، فرم در مفهوم فرمالیستی‌اش را اعم از این سه مورد می‌داند.
بابک احمدی به نقل از لوتمن، «منش ارتباطی اثر» را منتقل‌کننده پیام به گیرندگان می‌داند که الگویی جدید از واقعیت می‌آفریند.

در نگاه سنتی، فرم، جدا از محتوا و تنها ظرفی برای آن است که البته در هر ظرف دیگری هم می‌توانست ریخته شود. اما فرمالیست‌ها معنا را آفریده‌ای از رمزگان زبان (به مثابه فرم) می‌دانستند و معنایی غیر از آن را نفی می‌کردند. (استورات هال در مقاله «رمزگذاری و رمزگشایی»، از منظر رسانه به همین موضوع می‌پردازد.)
نیما شعر را نه فرم و نه محتوا، بلکه «طرز کار» می‌داند. ابن عربی نیز در فتوحات، صحبت از چیزی فراتر از لفظ (صورت/فرم) و معنا (محتوا) در اثر می‌کند؛ روح اثر.
دانیِلا گلاوانیچووا (۲۰۲۲) ارزش شعر را در وحدت فرم و محتوا می‌داند. آنتونی آومن (۲۰۲۱) معتقد است در اثر هنری، نمی‌شود این دو را از هم جدا کرد و اگر محتوا را در فرم دیگری بیان کنیم، حتما محتوای تحریف‌شده خواهیم داشت. اما گلاوانیچووا ادعا می‌کند که در عین وحدت فرم و محتوا، تفسیر و معنای شعر، همچنان ممکن است. آومن، عوامل این وحدت در شعر را، واج‌آرایی، صورت نوشتاری سطرها و شکل نوشتن واژه‌ها در کنار یکدیگر است.

نیما معتقد بود که باید فرم عروضی به نحوی چینش شود که معنا، احساس و تصویر را بهتر برسانند. حتی در صورت لزوم، با تغییر حال درون‌مایه شعر، وزن می‌تواند تغییر کند. دبیران و درواري (۱۳۹۳) نشان می‌دهند که سکته عروضی (به عنوان امری فرمی) در اشعار سبک خراسانی و به طور خاص ناصر خسرو، همین کارکرد معنایی را داشته است.

مساله اساسی، استفاده از ظرفیت‌های فرم برای تقویت معنا و بلکه استفاده از فرم برای خلق معناست. چراکه آن‌چه معنا را در ذهن مخاطب ایجاد می‌کند، آن «چیز»ی نیست که می‌گوییم، بلکه آن «شکل»ی است که می‌گوییم.

منابع:
۱- بابک احمدی - ساختار و تاویل متن
۲- مهدی اخوان ثالث - بدایع و بدعت‌های نیما
۳- رضا براهنی - چرا من دیگر شاعر نیمایی نیستم
۴- رضا براهنی - طلا در مس (ج ۱، فرم چیست؟)
۵- پروین احمدی و مهوش سلیمان‌پور - فرم در غزل معاصر (با تکیه بر اشعار آرش آذرپیک)
۶- نصرالله حکمت - تعامل فرم و محتوا (یا لفظ و معنی) در ظهور زیبایی، و نقد ادبی بر پایۀ آن، در فتوحات ابن عربی
۷- حکیمه دبیران و امیر درواری - سکتۀ عروضی در شعر ناصر خسرو
۸- مارشال مک لوهان - رسانه پیام است
۹- استوارت هال - رمزگذاری و رمزگشایی
10- Antony Aumann - Form and Content in Emily Dickinson’s Poetry
11- Daniela Glavanicˇová - A Heretical Defence of the Unity of Form and Content
12- Tomas Skripkiūnas - Dichotomy of Form and Content

🎼 صوت کامل این مبحث را در کانال محفل شعر اردیبهشت در پیام‌رسان تلگرام بشنوید:

T.me/ordibehesht_poetry